به هیچ وجه نگاه‌های مصلحت‌گرا و امنیت‌گرا در نزد شهید مطهری جایگاهی نداشت

روز 12 اردیبهشت روز شهادت استاد مرتضی مطهری است. کسی که به گواه دوست و دشمن یکی از عالم ترین مردان روزگار خود بود. تاکنون از این شهید بزرگوار بسیار گفته و شنیده ایم. اما ما در این مجال کوتاه سعی کردیم بیشتر از اندیشه ها و تفکرات مغفول مانده ایشان که بعضا نیاز امروز جامعه ما نیز می باشد یاد کنیم. بدین لحاظ با دکتر عماد افروغ جامعه شناس و استاد دانشگاه هم کلام شدیم و از ایشان خواستیم از زوایای تفکرات و اعتقادات کمتر بیان شده استاد برای ما بگوید.

عماد افروغ پژوهشگر و جامعه شناس در گفتگو با فرارو گفت: «استاد شهید مرتضی مطهری را انسانی می دانم که نگاهی همه جانبه، عمیق، فلسفی و دینی به مسائل مختلف داشت.»

وی ادامه داد: «اگر بپذیریم که فی المثل در تفسیر قرآن، ویژگی های مفسر در تفسیر او موثر است، بدین معنا که هرچه مفسر بزرگتر باشد تفسیر هم بزرگتر خواهد بود و هرچه مفسر عمق نگرتر، ژرف نگرتر، حکیم تر، تیزهوش تر و تیزبین تر باشد بازتاب این حکمت و نکته سنجی روی تفسیر او مشهود خواهد بود؛ بالطبع نوع نگاه استاد شهید مرتضی مطهری به پدیده های سیاسی، اجتماعی، معرفتی و حتی موضوعات قرآنی از این زاویه قابل تفسیر است.»

وی افزود: «یعنی بزرگی ایشان باعث شد که پاسخ ها بزرگ باشد. این نکته ای است که من فکر می کنم باید به آن توجه شود. یعنی اگر می خواهیم یک پاسخ عمیقی از مسائل مبتلا به خود بدست دهیم باید به این موضوع توجه داشته باشیم.»

این پژوهشگر افزود: «قطع نظر از این نکاتی که اشاره کردم که نسبتی بین ویژگی های مفسر و تفسیر و تبیین بدست آمده است؛ باید ببینیم که ویژگی های شخصی شهید مطهری چه بوده است.»

این روشنفکر اصولگرا اظهار داشت: «اولا ایشان یک نگرش عمیق فلسفی صدرایی داشت. میانه خوبی با فلسفه و عرفان داشت. ایشان به شدت از نگرش های اخباری گری، اشعری گرا و جمود گرا پرهیز داشتند. انسانی بودند که برج عاج نشین نبودند؛ فیلسوفی نبودند که فقط دغدغه های فلسفی داشته و درد اجتماعی نداشته باشند.»

وی ادامه داد: «ایشان به گونه ای مسئله شناس بودند، مسائل روز را فهم می کردند و تلاش می کردند که به هرحال پاسخی درخور به بسیاری از مسائل بدهند و وقتی که ایشان وارد برخورد با یک مسئله می شدند و پاسخی درخور بدست می دادند، تقریبا می شد گفت که آن مسئله به لحاظ اجتماعی از مسئله بودن می افتاد چرا که نوع نگاه ایشان بسیار عمیق و همه جانبه بود.»

وی افزود: «نکته دیگر اینکه ایشان وارث گذشتگان بودند. شمشیری علیه گذشتگان نمی کشیدند. به واقع بزرگان و فرهیختگان گذشته ما در وجود ایشان متجلی بودند و ما آرزو می کنیم وجود جامع ایشان در نیروهای فکری و اندیشه ای امروز ما هم متجلی باشد.»

افروغ گفت: «از ویژگی های دیگر ایشان انصاف بود. یعنی ایشان وقتی یک متفکر یا اثری را بررسی می کردند، در ابتدا ویژگی های مثبت این متفکر را مطرح می کردند و طوری با یک متن برخورد می کردند که در ابتدا انسان احساس می کرد که این رای، رای خود استاد مطهری است و بعد از آنکه کاملا دیدگاه نویسنده منتقل می شد آن وقت ایشان نقدهای خود را مطرح می کردند.»

وی ادامه داد: «جامع نگری و رسالت روشنفکری ایشان قابل توجه بود. بدین معنا که ایشان درد مردم و زمانه و درد اجتماعی داشتند و با این دردها سعی می کردند به سراغ منابع بروند و بر اساس قابلیت های فلسفی، عرفانی، فقهی و کلامی خود پاسخی درخور به این مسائل و چالش ها بدهند.»

این استاد دانشگاه تصریح کرد: «موضوع دیگری که به اعتقاد من امروز ما به آن احتیاج داریم نوع نگاه ایشان به آزادی است. ایشان به شدت نگاه بازی داشتند و با آزادی میانه بسیار خوبی برقرار کرده بودند. به هیچ وجه نگاههای مصلحت گرا و امنیت گرا در نزد ایشان جایگاهی نداشت. ایشان آزادی بیان را یک حق طبیعی می دانستند و می گفتند هر چیزی برای هدفی خلق شده است و هدف خلقت زبان آزادی است. یعنی زبان یک کارکردی دارد و کارکرد آن آزادی بیان است.»

وی ادامه داد: «ایشان در خصوص آزادی تفکر هیچ خط قرمزی را نمی شناختند، هیچ قید و بندی را تایید نمی کردند و در این باره بحث های خیلی فنی هم داشتند. بحث آزادی معنوی و آزادی تفکر را مطرح می کردند که بحث بسیار قابل قبولی هم است. یعنی انسان به هر حال می بایست با موانع و قید و بندهای درونی خود مقابله کند تا یک آزادی تفکر خوبی از این مقابله ها بدست آید.»

این پژوهشگر و جامعه شناس گفت: «شهید مطهری نگاه ضد امنیتی به مسائل داشتند و معتقد بودند که اصلا اسلام در گرو همین آزادی بیان ها و همین حقیقت گرایی ها رشد کرده است نه در واقع نگاههای امنیتی و مصلحتی.»

وی افزود: «ایشان جمله ای دارند با این مضمون که اسلام در ذات خود یک حقیقت است و نه یک مصلحت. ایشان رسیدن به یک جریان مطلوب را با یکدست کردن جامعه و با سلب آزادی بیان از رقیب امکان پذیر نمی دانستند. یعنی اگر قرار است ما به یک الگوی مطلوب برسیم حتما باید رقیبی وجود داشته باشد. در اثر مواجه با این رقیب است که ما می توانیم قابلیت های خود را رخ بکشیم.»

افروغ گفت: «بیهوده نبود که ایشان نامه ای به ریاست دانشکده الهیات نوشتند و گفتند برای گروه الهیات مارکسیست مسلطی را دعوت بکنیم که بیاید و مارکسیسم را فارغ البال تدریس کند تا ما هم پاسخگو باشیم. بحث تضارب اندیشه، تضارب افکار و تضارب آراء در ذهنیت ایشان جایگاه بسیار بالایی داشت. به علاوه ایشان به جامعیت اسلام باور داشتند؛ اما کدام اسلام؟ اسلامی که به هر حال از یک سبقه فلسفی و اندیشه ای تمام عیار برخوردار است و مدافع این نگرش های عمیق فلسفی و عرفانی است.»

این استاد دانشگاه گفت: «ما هرچه در خصوص عظمت و عمق نگرش و جامعیت شهید مطهری بگوییم کم گفته ایم. الحق و الانصاف جای ایشان واقعا خالی است. یک شخصیت جامع و تمام عیار و متوجه مسائل روز و آسیب شناس معرفتی، فکری، اجتماعی و سیاسی و کسی که عمق نگرش او در نحوه پاسخ او به سوالات کاملا موثر است.»

وی اظهار داشت: «همانطور که عرض کردم هر مفسری روی تفسیرش اثر می گذارد به گونه ای که شما می توانید از تفسیر و تبیین یک فرد پی به عظمت او ببرید و از عظمت یک فرد پی به تفسیر او ببرید. یعنی تفسیر کوچک از انسان کوچک ساطع می شود و تفسیر بزرگ از انسان بزرگ برمی خیزد. یعنی انسان نمی تواند با ذهن خالی سراغ فهم پدیده های مختلف برود و پاسخگوی مسائل مختلف بشود.»

افروغ در پایان تاکید کرد: «باید اول بزرگ بود تا کار بزرگی را تولید کرد. مطهری انسان بزرگی بود و بزرگی ایشان برمی گردد به همان سبقه و ریشه های فلسفی، عرفانی و کلامی و عمق نگرش و حکمت ویژه ایشان که عرض کردم.»