نگاهی به نقش روسیه در سقوط دولت قرقیزستان

کمتر از یک ماه پیش از اعتراضات خشونت آمیزی که به سقوط دولت قرقیزستان در هفته گذشته انجامید، شبکه های تلویزیونی روسیه با پخش گزارش هایی، قربان بیک باقی اف را دیکتاتوری نفرت انگیز معرفی کردند که خانواده اش میلیاردها دلار از ملت فقیر این کشور را ربوده است. 

این مانور تبلیغاتی، همراه با شیوه اقتصادی که کرملین برای تنبیه قرقیزستان در نظر گرفته بود، نقش بسیار مهمی را در تحریک افکار عمومی علیه باقی اف ایفا کرد و مردم برای تظاهرات به خیابان ها آمدند و به گفته روزنامه نگاران، تحلیلگران و رهبران مخالف همین موضوع نیز موجب شد او مجبور شود تا روز چهارشنبه از پایتخت بگریزد. 

عمر بیک تکبایوف، رهبر پیشین اپوزیسیون که اکنون نفر شماره دو در دولت قرقیزستان است، در این باره می گوید: «حتی بدون کمک روسیه هم، این اتفاق دیر یا زود می افتاد اما فکر می کنم که نقش داشتن روسیه مساله ای قطعی بود.» 

اما ولادیمیر پوتین نخست وزیر روسیه این مساله را که روسیه در بالاگرفتن اعتراضات در قرقیزستان نقش داشته انکار کرده است. از سوی دیگر رهبران شورشی که باقی اف را خلع ید کرده اند، اصرار دارند که در این مورد تنها از حمایت معنوی برخوردار شده اند. با این وجود، بسیار روشن است که کرملین به شدت از باقی اف ناخشنود بود و در چند ماه گذشته همچنان که به اپوزیسیون در قرقیزستان نزدیک می شد به طور پیوسته فشار خود را بر دولت این کشور می افزود. 

استراتژی روسیه این بود که حمایت سنتی خود نسبت به رهبران مستبد در همسایگی خود را در این مورد خاص بردارد. این مساله به صورت سریع و دراماتیک اتفاق افتاد و به نظر می رسد یک پیروزی نادر در سیاست خارجی را برای روسیه رقم زد. با این اتفاق، از یک سو مسکو به دیگر حاکمان مستبد در نزدیکی مرزهای خود هشدار داده است (برخی از این حاکمان حتی بر مردمی حکومت می کنند که به زبان روسی تکلم می کنند و شبکه های تلویزیونی روسیه را تماشا می کنند) و از سوی دیگر به نظر می رسد این مساله ابعادی بزرگ تر پشت سر خود دارد که یکی از آنها به مخاطره افتادن حفظ پایگاه هوایی ایالات متحده در این منطقه است که آمریکا از آن برای انتقال هوایی و حمایت از نیروهای سازمان پیمان آتلانتیک شمالی - ناتو - در افغانستان استفاده می کند. 

کمتر از یک سال پیش، کرملین از باقی اف به عنوان یک هم پیمان قدردانی کرده بود. در آن زمان، در اوج بحران جهانی اقتصاد، در جریان دیداری از مسکو به او قول مساعدت دو میلیارد دلاری داده شده بود. از آنجا که در همان سفر باقی اف اعلام کرده بود که قصد دارد پایگاه هوایی آمریکایی ها را ببندد، این مساله به منزله مبادله ای بین دو کشور روسیه و قرقیزستان نگریسته می شد. 

چهار ماه بعد، پس از آنکه روسیه به 415 میلیون دلار از تعهد خود عمل کرده بود، واشنگتن به قزقیزستان پیشنهاد کرد که مبلغ اجاره پایگاه هوایی را سه برابر کند و باقی اف نیز به سادگی این پیشنهاد را پذیرفت و این پایگاه همچنان دایر ماند. مقامات رسمی روسیه و از جمله دمیتری مدودوف در این زمان از این بابت به ظاهر ابراز خشنودی کردند، اما به زودی مشخص شد که این مساله تا چه اندازه خشم ساکنان کرملین را برافروخته است. 

تکبایوف در این مورد می گوید: «روس ها آشفته و خشمگین بودند، نه تنها به خاطر یک پایگاه هوایی، بلکه به خاطر رفتار غیرمسوولانه باقی اف.» 

در ماه نوامبر گذشته رسانه های روسیه گزارش دادند که ولادیمیر پوتین، نخست وزیر قرقیزستان را به شدت سرزنش کرده که چرا پایگاه هوایی ایالات متحده بسته نشده و نیز ادعا کرد کمک های مالی روسیه به وسیله خانواده باقی اف دزدیده شده است. در ماه فوریه مسکو پرداخت 7/1 میلیارد دلار باقی مانده بسته کمکی خود را به تعویق انداخت، در حالی که مقامات رسمی روسیه علناً چنین اظهار می کردند که بخش نخست این کمک مالی مورد سوءاستفاده قرار گرفته و دزدیده شده است. 

در ماه مارس، دو هفته پیش از اعتراضات 7 آوریل، شبکه های تلویزیونی و روزنامه های نزدیک به کرملین در روسیه به پنجمین سالگرد به قدرت رسیدن باقی اف در جریان یک انقلاب رنگی پرداختند و به طور غیرمعمولی نقش وی را خشن جلوه دادند. روزنامه ای در روسیه او را با چنگیزخان مغول مقایسه کرد و یک شبکه برجسته تلویزیونی روسیه با گزارش های متعددی از ادعای رشوه خواری، سعی کرد چیزی از او باقی نگذارد. بسیاری از این توجهات به سوی ماکسیم پسر باقی اف بود که در راس یک بنگاه توسعه اقتصادی گماشته شده بود و به هدفی برای اعتراض اپوزیسیون نسبت به نفوذ فامیلی و اختلاس تبدیل شد. 

علاوه بر بدقولی قرقیزستان در باز نگاه داشتن پایگاه هوایی آمریکا، تحلیلگران معتقدند مسائل دیگری نیز در چرخش کرملین علیه باقی اف موثر بوده است. باقی اف به طور غیرمعمولی سعی کرده بود چین را به قرارداد روسیه برای ساخت سد جهت تامین نیروی برق بکشاند و علاوه بر این قصد داشت تا اجاره زیادی برای پایگاه هوایی روسیه در قرقیزستان وضع کند.
 
بر اساس گزارش رسانه های روس، خانواده باقی اف از روسیه بنزین مورد نیاز کشور را خریداری می کردند و به بهایی به مراتب بیشتر به پایگاه هوایی می فروختند و از این بابت سالانه 80 میلیون دلار درآمد نصیب خود می ساختند. این مساله موجب بروز ناراحتی شدید در رهبران روسیه شده بود. 

الکساندر کنیازوف یک تحلیلگر مسائل سیاسی در این مورد گفته است مردم نگران بودند که کرملین ممکن است حدود یک میلیون قزقیز مهاجر را که در روسیه مشغول به کار هستند و هزینه زندگی خانواده خود در قرقیزستان را تامین می کنند، از خاک خود بیرون کند. وی تصریح می کند: «باقی اف در حال خراب کردن این رابطه بود و مردم این موضوع را می دیدند. این شروع وضعیت اعتراضی بود.»
پس از آنکه اپوزیسیون برنامه های خود را برای اعتراضات در سرتاسر کشور ارائه داد، پوتین جرقه نهایی را نیز برای انفجار فراهم کرد. او در فرمانی در روز 29 ماه مارس تمامی یارانه های موجود در قیمت بنزین صادراتی به قرقیزستان و سایر کشور های اقمار شوروی را که به اتحادیه گمرکی جدید روسیه نپیوسته بودند لغو کرد. 

بنا بر گفته بازربای مامبتوف رهبر یک اتحادیه تجارت نفتی، هنگامی که در روز اول آوریل تعرفه های جدید اعمال شد، محموله های سوخت روسی متوقف شدند. در روزهای بعد قیمت سوخت در بیشکک شروع به افزایش کرد و به شدت مردم را خشمگین ساخت.
اما کرملین تنها به فشار آوردن به باقی اف قناعت نکرد و همزمان به تقویت اپوزیسیون نیز می پرداخت. روسیه تنها چند روز پیش از اعتراضات میزبان رهبران مخالفین رهبر قرقیزستان در مسکو بود و در آستانه اعتراضات عمومی، نخست وزیر قرقیزستان، تمیر ساریف را نیز متهم کرد که با ولادیمیر پوتین ملاقات کرده است و حمایت او را برای برکناری باقی اف جلب کرده است. البته ساریف که اکنون وزیر موقت دارایی است، ملاقات با پوتین را تکذیب کرد و با چهره ای خندان گفته است: «با دوستان به طور محرمانه ملاقات داشتم و در مورد موقعیت در قرقیزستان بحث کردیم.» 

تکبایوف، نفر شماره دو در دولت موقت می گوید اقدامات روسیه بسیار موثر بوده است چرا که این اقدامات برای مقامات قرقیز حاوی این پیام بود که باقی اف نمی تواند در مسند قدرت باقی بماند و هنگامی که اپوزیسیون قدرت را در دست گرفت در وزارتخانه های حساس و مناطق مختلف هیچ حمایت جدی از وی وجود نداشت. وی اضافه کرده است: «روس ها عادت داشتند که در کشورهای اقمار شوروی سابق، تنها با کسانی کار کنند که در قدرت قرار دارند. اما امسال آنان شروع به همکاری با اپوزیسیون کردند، درست مانند آمریکایی ها و اروپایی ها. من تصور می کنم که برای نخستین بار، این رویکرد برای آنان موفقیت آمیز بود.»